Чынгыз Айтматов макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Чыңгыз Айтматов, Төрөкулович (12-декабрь 1928-жыл, Шекер айылы, азыркы Талас облусу, Кара-Буура району, Кыргызстан, мурдагы Кыргыз АССРи, РСФСР, СССР — 10-июнь 2008-жыл, Нюрнберг, Германия) — кыргыз жазуучусу, дипломат.

Чыңгыз Айтматов

Айтматов Ош мамлекеттик педагогикалык институтунун окутуучулары жана студенттери менен (1984-жыл). Сүрөт: КР Мамлекеттик архиви.

Төрөлгөн датасы12-декабрь, 1928-жыл

Төрөлгөн жериШекер айылы, азыркы Талас облусу, Кыргызстан, муруңку Кыргыз АССР, РСФСР, СССР

Каза болгон датасы10-июнь, 2008-жыл (79 жаш)

Каза болгон жериНюрнберг, Бавария, Германия

ЖарандыгыКыргызстан

Ишмердүүлүгүжазуучу, прозаик, сценарист, дипломат

Чыгармачылык жылдары1952 — 2006

Жанрроман, повесть

Чыгармаларынын тиликыргызча, орусча

Дебют«Газетчи Дзюйо» (1952-жыл)

Жалпы маалымат
Чынгыз Айтматов 1928-жылы 12-декабрда Талас облусунун Кара-Буура районундагы Шекер айылында туулган. 1948-жылы ал ветеринардык техникумду, 1953-жылы Кыргыз айыл чарба институтун, 1956-1958-жылдары жогорку адабий курстарды (Москвада) аяктаган. Андан кийин журналист, «Литературный Киргизстан» журналында редактор болуп иштеген. СССРдин ири адабий басылмалары -«Новый мир» жана «Литературная газетанын» редколлегиясынын мүчөсү, «Иностранная литература» журналынын редактору болгон, чыгармачыл союздарга жетекчилик кылган, ал эми 90-жылдардан баштап СССРдин жана Кыргыз Республикасынын дипломатиялык миссияларын башкарган. Ч. Айтматовдун чыгармаларынын жаралышына, анын бала чагынын Ата Мекендик согуш жылдарына туш болушу бирден бир себеп болгон.

9-жашында орустун кайсы бир жылкысы өлүп, айыл жашоочулары орус ветеринары менен сүйлөшө албай жатканда Айтматов орусчадан которуп берип, биринчи акысына устукан алган. Орус ветеринары «Бул жылкы эмне үчүн өлдү?» дегенде Чыңгыз: «Биздин жылкылар кайсы чөптү жеш керек, кайсынысын жебеш керек экенин билет, а бул жылкы билбеген чөптү жеп алса керек» деген экен. (Роза Айтматованын айтуусунда).

1952-жылдан баштап, анын «Ашым», «Газетчи Дзюйо», «Кайракта», «Сыпайчы», «Ак жаан», «Тунку сугат», «Асма көпүрө» аңгемелери жарык көрө баштаган. Ч. Айтматовго анын дүйнөнүн көптөгөн элдеринин тилдерине которулган «Жамийла» повести дүйнөлүк атак-данк алып келген. 1963-жылы «Тоолор жана талаалар баяны» жыйнагы үчүн Айтматов Ленин сыйлыгына татыктуу болгон.

Жазуучунун чыгармалары, анын 1960—1980-жылдардагы «Бетме-бет», «Кызыл жоолук жалжалым», «Бото көз», «Биринчи мугалим», «Саманчынын жолу», «Жаныбарым Гүлсары!», «Ак кеме», «Эрте келген турналар», «Деңиз бойлой жорткон ала дөбөт» повесттери, «Кылым карыткан бир күн», «Кыямат», «Кассандра тамгасы», «Тоолор кулаганда» («Түбөлүк колукту») романдары маданий маанидеги дүйнөлүк окуяга айланып, Чыңгыз Айтматовду XX жүз жылдыктын акырындагы - XXI жуз жылдыктын башталышындагы залкар жазуучулардын бири, рухий турмушту эң татаал абалында чагылдырууга жөндөм-шыгы жеткен сүрөткер катары таанытты.

Чынгыз Айтматов кылымдар тогошкон азыркы доордун чыгармалары эң көп окулган жазуучулардын бири. Анын китептери 170тен ашык тилге которулуп, 60 миллиондон ашык нуска менен басылган (2018). Алар коомдо билим берүү, тарбиялоо процессинин ажырагыс бөлүгүнө айланып, дүйнөнүн көп өлкөлөрүндө мектептердин жана университеттердин программасына кирген.

Чынгыз Айтматовдун чыгармалары боюнча жаралган кинофильмдер жана спектаклдер көп улуттуу кинематографиянын жана театрдын тарыхында өзүнчө бир жаркын барак болгон: «Жамийла», «Биринчи мугалим», «Саманчынын жолу», «Фудзиямадагы кадыр түн», «Кылым карытар бир күн», «Кыямат» - Стамбулдун, Софиянын, Улан-Батордун, Варшаванын, Бухаресттин, Праганын, Лондондун, Токионун, Москванын, Санкт-Петербургдун, Бишкектин жана дүйнөнүн башка көп өлкөлөрүндө көрсөтүлүп, сахналарында коюлуп келе жатат.

Кыргыз Республикасынын Эл жазуучусу, Социалисттик Эмгектин Баатыры, Кыргыз Республикасынын Баатыры, Дүйнөлүк көркөм сүрөт академиясынын, Европа илими, тарых жана адабият академиясынын, Германиянын көркөм өнөр академиясынын, Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын, башка академиялардын ардактуу мүчөсү, дүйнөнүн бир катар университеттеринин ардактуу доктору, СССРдин жана Кыргыз Республикасынын Атайын жана Ыйгарым укуктуу элчиси, Ысык-Көл форумунун президенти, Рим клубунун мүчөсү, Ленин жана СССРдин Кыргыз Республикасынын мамлекеттик сыйлыктарынын, Германиянын, Индиянын, Россиянын, АКШнын, Түркиянын, Франциянын, Япониянын, Эл аралык сыйлыктарынын лауреаты, Ленин, Октябрь революциясы, Эл достугу, Эмгек Кызыл Туу, I даражадагы «Манас» орденинин, дүйнөнүн көп өлкөлөрүнүн жогорку мамлекеттик сыйлыктарынын ээси.

Ч. Айтматов дүйнөлүк жана улуттук маданиятты өнүктүрүүгө, гуманисттик салттарды сактоо, коомдун адеп-ахлактык түркүктөрүн коргоого, саясий системаларды интеграциялоого баа жеткис салым кошкон. Чынгыз Айтматов диабет оорусу менен ооруп жүрүп 2008-жылдын 10-июнунда 79 жаш (80 жылдыгына 5 ай калганда) курагында дүйнөдөн кайткан.

Кыргызстанда 2008-жыл — «Чынгыз Айтматов жылы» деп жарыяланган.

Үй-бүлөөсү

Чоң атасы — Айтмат Кимбилдиев, таланттуу кол өнөрчү жана тикмечи.
Тая атасы — Хамза Абдувалиев, Казан шаарында бай соодагер болгон.
Атасы — Төрөкул Айтматов (1903-1938) — Кыргыз ССРинин мамлекеттик ишмери. 1926-жылы Москвадага чыгыш эмгекчилердин коммунисттик университетин бүтүргөн.
Энеси — Айтматова Нагима (Абдувалиева) Хамзиевна (1904-1971) — коомдук ишмер.
Кичүү иниси — Илгиз Айтматов (08.02.1931) — Техника илимдеринин доктору, академик.
Кичүү карындашы — Айтматова Люция (1934-1995) — коомдук ишмер.
Кичүү карындашы — Айтматова Роза (Розетта) (1937) — доцент, Кыргыз Республикасынын билим берүү тармагынын эмгек сиңирген ишмери.

Биринчи жары — Шамшиева Керез (1930) — Кыргыз ССРинин эмгек сиңирген врачы.

Баласы — Санжар (1954) - журналист жана литератор.
Баласы — Аскар (1959) - Тарыхчы.

Экинчи жары — Мария Урматовна, ВГИКтин сценарий факультетин бүтүргөн.

Мариянын биринчи турмушунан Чолпон аттуу кызы бар
Баласы Эльдар - сүрөтчү-дизайнер

Небереси Сулайман

Кызы Ширин (1977)

Небереси Керемет

Сыйлыктары
Кыргызстан, СССР жана Россия Федерациясынын сыйлыктары

Кыргыз ССРинин Мамлекеттик сыйлыгы (1976)
Социалисттик Эмгектин Баатыры (31-июль, 1978)
Медаль «Эмгек артыкчылыгы үчүн» медаль (1-ноябрь, 1958)
Ленин сыйлыгы (1963) — «Талаалар жана тоолор повесттери» үчүн («Бото көз», «Биринчи мугалим», «Жамийла»)
эки Эмгек Кызыл Туу ордендери (4-май, 1962; 28-октябрь, 1967)
СССР Мамлекеттик сыйлыгы (1968) — «Жаныбарым Гүлсары» (1966) повести үчүн
СССР Мамлекеттик сыйлыгы (1977) — «Ак кеме» көркөм тасмасынын адабий негизи үчүн
эки Ленин ордени (2-июль, 1971; 31-июль, 1978)
СССР Мамлекеттик сыйлыгы (1983) — «Кылым карытар бир күн» романы үчүн
Эл достугу ордени (16-ноябрь, 1984)
Октябрь Революциясынын ордени (12-декабрь, 1988)
«Ак Шумкар» ардак белгисин тапшыруу менен бирге Кыргыз Республикасынын Баатыры (4-февраль, 1997) — кыргыз элинин маданиятынын руханий казынасына кошкон салымы, чыгармачыл жана коомдук ишвердүүлүктөгү бийик жарандык позициясы үчүн
«Манас-1000» алтын медалы (15-август, 1995)
Достук ордение (8-декабрь, 1998) — заманбап адабияттын өнүгүүсүнө кошкон чоң салымы жана улуттар ортосундагы маданий байланыштарды бекемдегени үчүн
I даражадагы «Манас» ордени (24-май, 1999) — жалпы адамзат маданиятынын казынасындагы Улуу «Манас» эпосун түбөлүктөөгө кошкон чоң салымы үчүн
«Кыргыз маданиятына жана XX кылымдын руханиятына кошкон өзгөчө салымы үчүн» Кыргыз Республикасынын Президентинин ардактуу алтын медалы (7-декабрь, 2003) — Кыргызстандын рухий өнүгүүсүнө, XX жүз жылдыкта өлкөнүн улуттук маданият жана адабий казынасына кошкон өзгөчө салымы үчүн

Башка өлкөлөрдүн сыйлыктары

«Достук» ордени (30-август, 1995) — гуманизм жана жалпы адамзаттык баалуулуктарда негизделген, улуттар аралык достукту бекемдөөгө жана ар тараптуу кызматташууга кошкон чоң салымы үчүн
«Көрүнүктүү эмгетери үчүн» орден (11 декабря 1998) — Өзбекстан жана Кыргызстан элдеринин достук мамилелерин өнүктүрүүгө кошкон зор салымы үчүн, тарыхый жактан калыптанып калган өзбек-кыргыз маданий жана руханий байланыштарын тереңдетүү, Борбордук Азия элдеринин салттуу салттуу ыктымак байланыштарын бекемдөө, адабий ишмердүүлүктөгү жетишкендиктери үчүн жана 70 жылдык юбилейге карата.
Отан ордени (23-январь, 1999) — дүйнөлүк адабиятты өнүктүрүүгө кошкон чоң эмгеги, казак жана кыргыз элдеринин маданият өз ара байытуу жана жакындатуусу үчүн
Эмгек орденинин офицердик крести (2000)
«Достук» ордени (25-февраль, 2008) — Азербайжан жана Кыргыз Республикаларынын байланыштарын бекемдөөгө кошкон эмгеги үчүн
Жылмаюуу ордени (Польша)

Башка сыйлыктар

Кыргыз ССРинин Эл жазуучусу (1968)
Н. К. Крупская медалы (СССР маданият Министрлиги)
Казакстан Республикасынын Биринчи Президентинин Мамлекеттик дүйнө жана прогресс сыйлыгы (Казакстан, 1993)
Европалык адабий сыйлык (1993)
Түрк тилдүү өлкөлөрдүн маданиятын өнүктүрүүгө кошкон салымы үчүн Турция өкмөтүнүн Жогорку сыйлыгы (2007)
Чыгыш философисынын токио институтунун «маданият жана искусствонун тынчтык жана жердеги өнүгүп-өсүү үчүн өнүктүрүүгө кошкон салымы үчүн» ардак медалы
«Лотос» сыйлыгы
Эл аралык Дж. Неру атындагы сыйлык
«Огонёк» журналынын сыйлыгы
Жер Ортолук Деңиз борборунун Италия маданият инициативдеринин Эл аралык сыйлыгы
«Ынсапка чакырык» аттуу Америкалык диний экуменикалык фондунун сыйлыгы
Ф. Рюккерт атындагы Бавария сыйлыгы
А. Мен атындагы сыйлык
«Руханият»
В. Гюго атындагы маданияттын ардак сыйлыгы

Мурас
Чыңгыз Айтматов чыгармаларын негизинен орус тилинде жазган, бирок, алгачкы чыгармалары кыргыз тилинде жазылган, алардын ичинде «Жамиля» (1958) повести башынан эле кыргыз тилинде болон. Ушул повесть Айтматовго дүйнөлүк атак-даңкты алып келип, чет өлкөлөрдө эң биринчилерден болуп Франция өлкөсүндө жарык көргөн. Луи Арагон чыгарманы француз тилине которгон. Ал эми орус тилинде жазылган биринчи повести — «Жаныбарым Гүлсары».

Чыгармалар, дилбаяндар

«Ашым» (1953)
«Сыпайчы» (1954)
«Байдамтал суусунда»
«Ак жамгыр» (1954)
«Атаандаштар» (1955)
«Бетме бет» (1957)
«Жамийла» (1958)
«Бото көз» (1960)
«Кызыл жоолук жалжалым» (1961)
«Биринчи мугалим» (1962)
«Жер эне» (1963)
«Балам менен кездешүү» (1964)
«Кызыл алма» (1964)
«Жаныбарым Гүльсары!» (1966)
«Ак кеме» (1970)
«Келгин куштардын ыйы» (1972)
«Фудзиямадагы кадыр түн» (1973, пьеса, К. Мухамеджанов менен соавторлукта)
«Солдатенок» (1974)
«Эрте келген турналар» (1975)
«Деңиз бойлой жорткон ала дөбөт» (1977)
«Жер жана суу менен соавторлукта…» Очерктер, макалалар, аңгемелер, интервью (1978)
«Кылым карытар бир күн» (1980, «Буранный полустанок» аталышта дагы белгилүү)
«Акбаранын көз жашы» (1986)
«Кар баскан кудай эне» (романдан үзүндүлөр, бүткөн эмес) (1988)
«Улуу рухтун одасы», япон филосу Дайсаку Икэда менен авторлукта (1990)
«Чыңгызхандын ак булуту» (1991)
«Кассандра тамгасы» (1996)
«Бир бахаи менен кездешүү» (Фейзолла Намдар менен аңгеме) (1998)
«Тоолор кулаганда (Түбөлүк келин)» (2006). Москва жана Санкт-Петербурда "Азбука" басмаканасында басылып чыккан
«Жер жана флейта» (басылган эмес) (башка маалыматтар боюнча «Флейта жана жер», в 1973—74-жылдары романды үзүндүлөрү Болгариянын эки журналдары — «Пламьк» жана «Литературный фронт» басылган, ал эми 1976-жылы балгар тилинде басылган Ч. Айтматовдун эмгектеринин 2 томдук жыйнагына киргизилген.
«Аскада калган аңчынын зары же кылым аягындагы сыр төгүү» (Құз басындағы аңшының зары немесе ғасыр айрығындағы сырласу), Мухтар Шаханов мене соавторлукта.
«Улуу рухтун одасы. Дил маектер», япон философу Дайсаку Икэда менен соавторлукта. Китептин презентациясы Бишкекте өткөн (2017)

Кино
Айтматовдун чыгармаларынын негизинде көптөгөн көркөм фильмдер тартылган. Айтматов болсо, бир нече жолу сценарист же соавтор ролунда болгон.

1961 — «Ашуу» (режиссёр — Алексей Сахаров)
1963 — «Апта» (режиссёр — Лариса Шепитько)
1965 — «Биринчи мугалим» (режиссёр — Андрей Кончаловский, «Кыргызфильм»)
1967 — «Жер эне» (режиссёр — Геннадий Базаров, «Кыргызфильм»)
1968 — «Бег иноходца» Чыңгыз Айтматовдун «Жаныбарым Гүлсары!» повестинин мотивдери боюнча (режиссёр — Сергей Урусевский)
1968 — «Жамийла» (режиссёр — Ирина Поплавская)
1972 — «Мен — Тянь-Шань» (режиссёр — Ирина Поплавская)
1972 — «Солдатёнок» (режиссёр — Эльдор Уразбаев)
1974 — «Сүйүү жаңырыгы» (режиссёр — Болотбек Шамшиев, «Кыргызфильм»)
1975 — «Арман» Чынгыз Айтматовдун «Балам менен кездешүү» аңгемесинин мотивдери боюнча (режиссёр — Дооронбек Садырбаев)
1975 — «Кызыл алма» (режиссёр — Төлөмүш Океев)
1976 — «Ак кеме» (режиссёр — Болотбек Шамшиев, «Кыргызфильм»)
1978 — «Кызыл жоолук», Турция (режиссёр — Атыф Йылмаз)
1979 — «Эрте келген турналар» (режиссёр — Болотбек Шамшиев, «Кыргызфильм»)
1988 — «Фудзиямадагы кадыр түн» (режиссёр — Болотбек Шамшиев, «Кыргызфильм»)
1989 — «Айланпа» — документалдык фильм (режиссёрлор — В. Виленский, К. Орозалиев)
1989 — «Акбаранын көз жашы» — (режиссёр Дооронбек Садырбаев, «Кыргызтелефильм»)
1990 — «Деңиз бойлой жорткон ала дөбөт» (режиссёр — Карен Геворкян, киностудия имени Довженко)
1990 — «Келгин куштун ыйы» (режиссёр — Бакыт Карагулов, «Кыргызфильм»)
1990 — «Маңкурт» (режиссёр — Ходжакули Нарлиев, чыгарылышы СССР, Турция, Ливия, тартылганы Түркмөнфильм). Сценарийин Айтматовдун жубайы Мария Айтматова жазган
1994 — «Жамийла» (режиссёр — Моника Тойбер, Кыргызстан, Германия)
1995 — «Кылым карытар бир күн» (режиссёр — Бакыт Карагулов, «Катарсис/КНТК»)
2002 — «Маңкурттун энесинин ыйы» — (режиссёр — Бакыт Карагулов, компания «Азия Караван», Т. Океева атындагы НК «Кыргызфильм» жана студия «Синема»)
2004 — «Кызыл жоолук жалжалым», Турция
2008 — «Жаныбарым Гүлсары!», казак тилинде (режиссёр — А. Амиркулов, «Казахфильм»)
2009 — «Чыңгыз жана Бүбүсара» — фильм-лирикалык драма (режиссёр — Ж. Кулмамбетов)
2009 — «Тоолор кулаганда» — ушундай эле атылштагы повестинин мотивдери боюнча, реж. В. Москаленко
2010 — «Ак булуттун артында» — «Чыңгызхандын ак булуту» повестинин мотивдери боюнча (режиссёр — С. Тарасов)
2011—2012 — «Кызыл жоолук» (Тагдыр белеги) — «Кызыл жоолук жалжалым» повестинин мотивдери боюнча. Телесериал, (37 серия) түрк тилинде (режиссёр — Нисан Акман), Турция
2017 — Шри-Ланкада «Жамийла» повести бонча сериал тартылган

Театр

«Ана — Жер-ана» («Жер эне») Алма-Атадагы М. Ауэзова атындагы Академиялык театрда биринчилерден болуп коюлган
1980-жылдары — «Кылым карытаар бир күн» спектакли (режиссёр — Вячеслав Спесивцев). Красная Преснадагы театр-студия
1980-жылдары — «Кылым карытаар бир күн» — спектакль, Евгений Вахтангов атындагы театр, Москва, Режиссёр Азербайжан Мамбетов
1982 — «Мен көздөгөн көгүлтүр жээк» — «Деңиз бойлой жорткон ала дөбөт» аңгемеси боюнча постановка (режиссёр — Андрей Борисов). Саха, П. А. Ойунского атындагы Академиялык драма театры
2005 — «Чыңгыз жана Бүбүсара», пьеса-спектакль, автору Жаныш Кулмамбетов, Б. Кыдыкеева атындагы Кыргыз Мамлекеттик жаш көрүүчүлөр театры.
2007 — «Кассандра тамгасы» — спектакль, В. Спесивцев атындагы Москва Эксперименталдык театры
2008 — «Чыңгызхандын ак булуту» — «На Моховой» окуу театрынын студенттеринин спектакли (Санкт-Петербург)
2009 — «Кызыл алма» — постановка (режиссёр — Нурлан Асанбеков). Чыңгыз Айтматов атындагы Мамлекеттик драма театр (Бишкек)
2012 — «Жер эне» — Пушкин атындагы театрынын пластикалык спектакли (Москва). Режиссёр — Сергей Землянский
2013 — «Акбаранын көз жашы» — спектакль-мюзикл Геннадий Чихачёв театры. Режиссёр — Геннадий Чихачёв
2014 — «Кыямат» — «Акбаранын көз жашы» романы боюнча спекталь, кыргыз тилинде, Мамлекеттик Учур жаштар театры. Режиссёр — Б. Абдураззаков
2015 — «Акбаранын көз жашы» — спектакль, PDK Drama Подольск драма театры (Подольск). Режиссёр — О. Ефремов
2015 — «Акбаранын көз жашы» — спектакль, В. С. Мейерхольд атындагы театралдык-маданий борбор (Москва). Режиссёр — О. Ефремов
2017 — «Кылым карытаар бир күн» — ГУЛАГ тарых музейиндеги куурчак мистерия (Москва). Режиссёры — Антон Калипанов, Ольга Шайдуллина
2019 — «Деңиз бойлой жорткон ала дөбөт»  — спектакль, Рязанск куурчак театры. Режиссёр — Борис Константинов

Түбөлүктөө

Айтматовдун ысымы Бишкек шаардык паркына, Орус драма театрына берилеген.
Бишкектин борборундагы кино үйү Айтматовдун ысымын алып жүрөт.
1989 — «Айтматовдун эл аралык клубу» аталган ассоциация түзүлүп, өз сыйлыгын 1991-жылы түптөгөн, эки жылда бир берилет.
1993 — Эль-Азык (Турция) шаарындагы паркка Айтматовдун ысымы берилеген.
1994 — Бишкек шаарында Эл аралык коомдук Айтматов Академиясы уюшулган.
2004 — бюст-эстелик, автор сүрөтчү-дизайнер Ибрагим Бакиров.
2008-жылдын октябрь айында Чолпон-Ата шаарында Айтматовго арналган эстелик ачылган.
Кыргызстандын Улуттук Банкы түзгөн келишим боюнча Литва зээрканасында «Чыңгыз Айтматов», «Жамийла», «Биринчи мугалим», «Жер эне», «Жаныбарым Гүлсары!» жана «Ак кеме» аталган алты коллекциялык күмүш тыйындар басылып чыккан.
Жазуучунун ысымы менен Бишкекте, Казанда, Анкарада, Бакуда, Астанада, Люксембургда, Ташкентте көчөлөр аталган.
2007 — Айтматовго арналган Кыргызстандын почта маркасы чыгарылган.
2008 — Кыргызстанда Айтматовдун жылы деп жарыяланган.
2009 — Айтматовдун үй-музейи ачылып, Бишкектен 8 км алыстыктагы мамлекеттик резиденциянын аймагында жайгашкан.
2011 — Бишкектин Ала-Тоо аянтында жазуучуга эстелик тургузулган.
2011— Лондон шаарында Чыңгыз Айтматов атындагы Эл аралык сыйлык түптөлгөн. Сыйлыкты көп жыл жазуучу болуп эмгектенген профессор Рахима Абдувалиева тарабынан негизделген Айтматовдун Академиясы берет. Сыйлык берүү Айтматовдун туулган күнүндө жүрөт.
2011 — Айтматовдун туулган күнүнө карата Айтматов Фонду орус жана кыргыз тилндеги «Балалык» аталган китеп чыгарган. Китепте Айтматовдун балалыгы жана өспүрүм чагы жөнүндө аңгемелери чогултулган.
2012 — Айтматов Фонду Тарых музейинде жазуучунун жашоосу жана чыгармачылыгына арналган көргөзмө өткөргөн.
2012 — жазуучу жашаган Чоң-Арык айылында Айтматовдун Үй-музейи түзүлгөн.
2013 — Санкт-Петербургда аты жок жашыл зонага Чыңгыз Айтматов гүлбагы аталышы берилген.
2013 — Москвада чет элдик Китепкана атриумунда Айтматовго эстелик-бюст ачылган, автор Россия Федерациясынын эл сүрөтчүсү Георгий Франгулян.
2014 — «Аэрофлот» компаниясы өзүнүн Боинг 737—800 жаңы учагына Айтматовдун ысымын берген.
2014 — Анкарада (Турция) эстелик ачылган.
2015 — Москвада Люсиновская жана Большая Серпуховская көчөлөрүнүн кошулушунда, Москванын Даниловск аймагында Айтматовдун атындагы гүлбак пайда болгон.
2016 — толугу менен мыктардан жана жиптерден жасалган Айтматовдун эң чоң портрети түзүлгөн. Портрет «String art» стилинде жасалып, бийиктиги 2,5 м, жазылыгы 1,25 м. Автору «Улуу Кыргыз ИЗИ» проектисинин автору Азамат Жаналиев.
2016 — Бишкекте жыл сайын өтүүчү #ONE MAGAZINE AWARDS 2016 сыйлоо жөрөлгөсү өтүп, анда башкы сыйлык «Муундардын таанусу» Айтматовго көрүнүктүү жетишкендиктери жана коомдук, маданий жана илимий жашоону өнүктүрүүгө олуттуу кошкон салымы үчүн өлгөндөн кийин ыйгарылган.
2017 — Москва шаарындагы Павловский көчөсүнүн жана Подольский шоссесинин кесилишинде, түштүк административдик аймакта Айтматовдун наамындагы гүлбак түзүлгөн.
2018 — Ташкенттин көчөлөрүнүн бири Чыңгыз Айтматов көчөсү болуп өзгөртүлгөн.
2018-жылдын 7-декабрында жазуучунун 90 жылдык мааракесинин алдында Москвада эстелиги ачылган. Скультор Азамат Абдурахманов, архитектор Сергей Павлов. Монумент өзүнүн атын алып жүргөн гүлбакта орнотулган.
2020-жылдын 30-сентябрында Будапештте да Ч. Айтматов атындагы гүлбак ачылган.

Документалдык фильмдер жана телеберүүлөр

2009 — «Жер шарынын жараны» — Айтматов жөнүндө документалдык фильм (режиссёр — О. Чекалина)
2013 — «Менин сөзүм — менин жаным» — Айтматов жөнүндө документалдык фильм (режиссёр — Б. Айдаралиев). Киностудия «Кыргызфильм»
2018 — Айтматов жөнүндө фильм «Айтматов дүйнөсү» (режиссёр Б. Карагулов). Киностудия «Кыргызфильм»
2018 — «Кинопрорыв Чингиза Айтматова» («Мир»)

Ырлар, учкул сөздөр
Чынгыз эле чыгаан уулу кыргыздын.
(Залкар жазуучу Чынгыз Айтматовдун 90 жылдыгына)
Чыгарманын пайдубалын тургузуп,
Бүт дүйнөгө тааныттыңыз кыргызды.
Кыйын кездин каармандарын жараткан,
Кимдер билбейт, кыргыз уулу Чынгызды.

Жылдыз өчпөйт, Чынгыз өлбөйт дегендей,
Ай-ааламга жарык нурун таратты.
Аттиң дүйнө! Торколуу той берерде,
Гүлсаратты чапкан бойдон баратты.

Тулпар барат каректери жаркырап,
Туяктары таш үстүндө жанчылат.
Чындыгында чыгаан уулун жоготуп,
Кыргыз калды, ысык жашы тамчылап.

Кылымдарда бир жаралган кыргызга,
Окшоштурам Сизди Чолпон жылдызга.
Чыгаар бекен эми Сиздей чыгаандар,
Талантына таазим кылам Чынгызга!
(Автор: Акишова Б. К.)

Учкул сөздөрү

Ар бир эл түбөлүктүү болгусу келет
Жер канчалык кең болбосун, канча ачыктык жана жарыктык болбосун, адамга баарыбир бир нерсе жетишпегендей... Жана баарынан мурда — эркиндик...
Мекенди көтөрүп кетүүгө мүмкүн эмес, кусалыкты гана көтөрүп кетүүгө болот. Эгер Мекенди кап сыяктуу көтөрүп кетүүгө мүмкүн болсо, анда анын баркы жок болмок.
Жердин кыры жок, коркоктун Мекени жок.
Ушул жерден өзүңдү жеңип көр, башка жакка кетүү баатырдык эмес, каалаган адам кете алат, бирок, баары эле өзүн жеңе албайт.
Миңдеген адамдардын арасында жүрсөң да жалгызсың, өзүң менен өзүң болсоң да жалгызсың.
Адамдар жалкоолуктан канчалаган бактысыздык жана байкуштук жаралганын жана бардык мезгилдерде жаралып келгенин билишпейт.
Көптөгөн адамдар оорудан өлбөйт, алар ээ-жай бербеген, түбөлүк жеп келген ашыктык — өзүнүн болгонунан ашык көрсөтүү сезиминен өлүшөт.
Тааныгандары тирүү кезинде, адам өлбөйт.
Адам кайгыга батып турганда, анын ар бир сөзүнүн артында ондогон айтылбаган сөздөрү бар.
Адамсыз адам жашай албайт, адамдар менен дагы жашоо оор.
Адамдар, акыр заман биздин үзгүлтүксүз жамандыкты топтообузда, жасаган ишибизде жана ойлорубузда экенин билүүсү керек.
Жакшылык жолдо жатпайт, аны капыстан таап албайсың. Жакшылыкка адам адамдан үйрөнөт.
Бакыт барда ал жөнүндө ойлонушпайт.
Жакшылыгыңды тартып алса, түгөнүп калбайсың, тирүү каласың, бирок, жан-дүйнөң тебеленип, аны эч нерсе менен түздөй албайсың.
Ашказан мээден акылдуу келет. Себеби, ал кусуп жиберишти билет. А мээ бардык нерсени кабыл кыла берет.
Балдар үчүн чоң кишилер дайыма акылдуу жана абройлуу сезилет. Алар чоңойгондо, табиячылар көп нерсени билбегени, сезилгендей акылдуу болбой чыгат.
Сүйүү — бул өзүңдү башка адамда жоготуу.
Бир нерсе жасап, эми тынчыраак жашаймын деп ойлойсуң, а бирок, андай болбойт, жашоо сөзсүз дагы бир нерсени ойлоп табат.
Адам мамилелеринин мыйзамдары математикалык эсептөөлөргө баш ийбейт, жана ушул мааниде, жер кандуу драма карусели сыяктуу айланат.
Ким согуш менен келсе, ал согушту эки эсе табат...
Ар бир адамдын алдында ишке ашкыс тапшырма турат, бүгүн, эртең жана дайыма адам болуу.
Адамда адамдык сапаттар кандай гана оорчулукта жаралган...
Улуттун өлбөстүгү анын тилинде.

Белгилүү адамдар Айтматов жөнүндө
Биздин Мекен таланттарга кандай гана бай!
Болгондо да зор, дүйнөлүк масштабдагы таланттарга бай...
Алардын бири — Кыргызстандын уулу Чыңгыз Айтматов.
(Михаил Шолохов)

Дагы караңыз

Чыңгыз Айтматов Саманчынын жолу