Эгемендуу Кыргызстандын Руханий турмушу макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Билим беруу жана илим Кыргызстандын коз каранды эместиги жарыялангандан кийин билим беруу тармагын реформалоо иши жургузуло баштаган. 1992-жылы декабрда Кыргыз Республикасынын Жогорку Кенеши «Билим беруу жонундо» мыйзам кабыл алган. 1996-жылы «Билим жылы» делип жарыяланып, 19-мартта Президенттин указы менен «Билим» улуттук программасы бекитилген. Анда билим берууну демократиялаштырууга, гумандаштырууга, дифференциялаштырууга, мектептердин базасын чындоого озгочо конул бурулган. Реформанын журушундо КМШ олколорунун кобунон айырмаланып, Кыргызстанда мектеп окуучуларынын жана студенттердин саны кыскарган эмес. 1992-жылы республикасынын мектептеринде 955 мин окуучу окуса, 1996-жылы алардын саны 987 мин болгон.
 
Бул мезгилде республиканын жогорку окуу жайларында студенттердин саны 53,6 минден 56,3 минге кобойгон. Билим беруу тармагындагы реформанын натыйжасында 1993-жылдан жаны типтеги гимназия, лицей, мектеп комплекстери пайда болгон. 1995-жылы Кыргызстанда 70 лицей жана гимназия, сабактарды терендетип уйротуучу 302 мектеп, 20дан ашуун лицейлер, мектептер иштеген. Мектептерде окутуунун жаны ыкмалары: стандарттуу эмес сабактар, окуучулардын билимин рейтинг системасы аркылуу текшеруу, тестирлоо, атайын сабактарды киргизуу, компьютерлештируу ж. б. кенири киргизиле баштаган. Кийинки жылдары билим берууго эл аралык уюмдардын грант жана кредит формасында жардам беруусу кучогон.
[ushka=seredina]
Бул багытта «Тасис» (КМШ олколоруно Европалык техникалык жардам), «Темпус» (жогорку билимди Европалык колдоо программасы) программаларынын жардамы менен мектептердин материалдык-техникалык базасын чындоого озгочо конул бурулууда. Азия онугуу банкы республика учун атайын план иштеп чыгып, Кыргызстанга 40 жылдык моонотко 37,7 млн доллар кредит болгон. 90-жылдардын башында Кыргызстан «Интернет» тармагына кирген. Азыр анын кызматынан 10 унститут, 50 мектеп пайдаланат. Эгемендуу Кыргызстанда билим беруу тармагы азыркы кезде социалдык чойронун эн эле массалык тармагы болуп калды. Бул тармакта 1 млн 200 мин киши алек болууда. Булардын 1 млн 100 мини мектеп окуучулары жана студенттер, ал эми 77,5 мини окутуучулар. Бирок экономикалык кыйынчылыктарга байланыштуу билим беруунун сапаттык денгээли начарлоодо.
 
2000-жылы 26-декабрда Кыргыз Республиканын Жогорку Кенеши «Мугалимдердин статусу жонундо» мыйзамды кабыл алган. Мыйзамда мугалимдерди моралдык жана материалдык жактан колдоо каралган. Кыргыз Республикасынын «Билим беруу жонундогу» мыйзамынын негизинде иштелип чыккан «XXI кылымдын кадрлары» (1995-ж.) аттуу улуттук программага ылайык, республикада атайын орто жана жогорку билим беруу онугуудо. Республикада жогорку окуу жайларынын саны 40тан, атайын окуу жайларынын саны 50дон ашкан. Жогорку окуу жайларынын укуктары бир кыйла кенейип, адистер жондомдуулугуно жараша коп баскыч менен даярдала баштаган.
 
Жогорку окуу жайлары акча каражаттарын пайдаланууда оз алдынчалыкка жана чет элдик инвестицияларды пайдаланууда кенири мумкунчулукторго ээ болушкан. Мамлекеттик эмес окуу жайлар ачыла баштаган. Акы толоп билим алууга кенири жол ачылган. Айрым жогорку окуу жайларынын статустары озгоргон. Алсак, 1993-жылы КМУга «улуттук» унститут деген статус берилген.
 
Кыргызстандагы ири окуу жайларынын: Кыргызстан айыл чарба институнун базасында Кыргыз агрардык академиясы, Кыргыз медицина институнун базасында Кыргыз мед. академиясы тузулгон. Нарында жана Жалалабатта мамлекеттик университеттер яс. б. окуу жайлары ачылды. Республикадагы мурдагы институттардын дээрлик бардыгы университетке айланды. Эгемендуулуктун мезгилинде Кыргызстанда эл аралык Кыргыз-Турк «Манас» унверситети, Кыргыз-Россия (славян) унверситети, Кыргыз-Америка унверситети, Кыргыз-Кувейт университети, Ош шаарында Кыргыз-Озбек университети ондуу жаны жогорку окуу жайлары ачылып, Кыргызстандын дуйнолук билим беруу системасын оздоштуруусуно корунуктуу салым кошууда. 1992-жылы Кыргызстанда 13, 1993-жылы - 18, 1994-жылы - 29, 1997-жылы - 37, 2000-жылы - 44 жогорку окуу жайы иштеген.
 
Республикадагы жогорку окуу жайларда 130 минден ашуун студенттер 300 адистиктер боюнча окушкан. Жогорку окуу жайларынын 20сы Бишкекте жайгашкан. Бирок жогорку окуу жайларынын санынын тез осушу аларда даярдалган адистердин сапатына тескери таасирин тийгизуудо. Окуу жайларынын коптугуно байланыштуу аларга мектептен алган билими начар, окууга жондомсуз абитуриенттер кобуроок кирип, бул жогорку окуу жайларында мыкты адистердин даярдалышына тоскоолдук кылууда. Жогорку жана атайын орто окуу жайларын бутуруучулорун ишке орноштуруу маселеси чечилбеген бойдон калууда.
 
Республиканын 100дон ашуун кесиптик-техникалык окуу жайларында да 30 минден ашуун окуучу окушат (2002). Аларды буткон жумушчу адистерин эл чарбасына пайдалануу маселеси да чечилбей келуудо. Учурда республикада 62 илимий жана маданий борборлор, институттар, долбоорлоочу мекемелер иштейт. Илимий мекемелерде 7405 адам эмгектенип, анын ичинде 190 илимдин докторлору, 1189 илимдин кандидаттары. Илимий-изилдоо, долбоорлоочу-конструктордук жана технологиялык борборлордо 4548 адис эмгектенет. Экономика чойросундогу кризистер мамлекеттин каржылоосунда турган илимдин тармактарына тескери таасир берген. Бир кезде союзга, ал тургай дуйного белгилуу илимий ачылыштарды жасаган Кыргызстандын илими 90-жылдары томондоп, илимий кызматкерлердин бир кыйла болугу илим чойросунон кетууго мажбур болушкан. 1992-жылы Кыргызстандын тарыхында биринчи жолу Кыргыз Республиканын Улуттук аттестациялык комиссиясы (УАК) тузулгон.
 
Комиссияга окумуштуулук даражаларды (илимдин кандидаты, доктору) жана окумуштуулук наамдарды (доцент, профессор) беруу маселелери тапшырылган. Акыркы жылдары Кыргыз Улуттук ИАнда тармактык илим-изилдоо институттарында, жогорку окуу жайларында олуттуу илим изилдоолор ар турдуу багыттар боюнча жанданууда. Кыргызстандын окумуштуулары менен КМШ олколорунун ортосундагы салттуу байланыштар да акырындык менен калыбына келтирилип, ошондой эле чет элдик окумуштуулар менен да байланыштар тузулгон. Чет олколордон илимди онуктурууго багытталган инвестициялар да улам кобуроок келуудо. Илим-изилдоо институттары менен жогорку окуу жайларында адистерди даярдоо, илим изилдоо ишинде интеграция иштери жигердуу жургузулуудо. 1999-жылы кыргыз илиминин тарыхында алгач ирет Кыргызстандын окумуштууларынын биринчи съезди болуп отту. Съездде Кыргыз илиминин 20-кылымдагы онуп-осушунун жыйынтыгы чыгарылды жана илимди онуктуруунун приоритеттуу багыттары корсотулду. Жаны информациялык технологияны иштеп чыгуу, энергетика жана суу ресурстарын, пайдалуу кен байлыктарды изилдеп табуу, биохимиялык технологияларды тузуу, органикалык жана органикалык эмес ресурстарды, айыл чарба продукцияларын кайра иштетуудо илимий технологияларды кенири пайдалануу милдеттери аныкталды. Коомдук илимдерге Кыргызстандын саясий, экономикалык жана социалдык онугушунун проблемаларын кылдат изилдоо, коомдун онугушунун мыйзам ченемдуулукторун аныктоо, кыргыз элинин руханий доолотторунун жана маданиятынын кайра жаралып, онугушуно оболго болуучу изилдоолорду жургузуу милдеттери жуктолду.
 
Окумуштуулар М. Адышевге, И. Ахунбаевге, М. Лущихинге, К. Тыныстановго, К. Юдахинге, М. Иманалиевге, М. Миррахимовго «XX кылымда илимдеги озгочо жетишкендиги учун» Кыргыз Республиканын Президентинин «Ардак медалы» ыйгарылды. Тарыхка болгон кызгуунун жаралышы. Эгемендуулуктун шартында коомду демократиялаштыруунун терендешинин натыйжасында Кыргызстан элинде откон тарыхка болгон кызыгуу артты. А. Акаев белгилегендей, коомду демократташтыруу «...тарыхый жана маданий мурастарга болгон терен кызыгууну ойготту». «Манас» эпосунун 1000 жылдыгына даярдыктын алкагында 1994-жылы 22-24-сентябрда Бишкекте «Кыргыздар, байыркы жана орто кылымдардагы Борбордук Азиядагы этногенетикалык жана этномаданий процесстер» деген темада эл аралык илимий конференция откозулду. Анда кыргыздардын этногенезисинин жана этностук тарыхынын проблемалары каралган.
 
С. М. Абрамзондун «Кыргыздар жана алардын этногенетикалык жана тарыхый-маданий байланыштары» деген монографиясы кайрадан жарык корду. Илимий-популярдык 5 томдон турган «Кыргыздар» (Тузуучу К. Жусупов), белгилуу тарыхчы, этнограф Б. Солтоноевдин «Кызыл кыргыз тарыхы», А. Байтурдун «Кыргыз тарыхы боюнча лекциялары» деген китептер басмадан чыкты. Аны менен катар корунуктуу окумуштуулар Н. А. Аристовдун, В. В. Бартольддун, Н. Я. Бичуриндин, А. Н. Бернштамдын жана С. М. Абрамзондун «Кыргызстандын жана кыргыздардын тарыхы» боюнча тандалма эмгектери жарыяланды. Кыргыздардын этногенезисин жана этностук тарыхын теренирээк изилдоо учун Кыргыз Республиканын УИАнын тарых институтунун демилгеси менен атайын программа иштелип чыкты. Кыргыздардын тарыхын уйронуу жана ага кайрылуу идеологиялык жактан да даярдалган, б. а. коомдун расмий мамлекеттик структуралары жагынан да колдоого алынган. Мунун озу элдин оз тагдырын аныктап билишинде бир кыйла маанилуу ролду аткарды. 1990-жылы кыргыздардын 1916-жылы улуттук-боштондук которулушунун 75 жылдыгын белгилоо бутундой коомчулуктун оз тарыхына мамилесин жанылап, кыргыздардын улуттук ан-сезиминин осушуно позитивдуу салым кошту! Элдин материалдык жана руханий байлыгын камтыган, реалдуу тарыхый окуяларды, образдарды чагылткан «Манас» училтигине жана кенже эпосторго карата кызыгуулар ого бетер артты. Коомдук илимдердин окулдору, окумуштуулар мезгилдуу басма соз беттеринде «Манас», «Курманбек», «Эр Табылды» ж. б. коптогон эпостордун каармандары тууралуу пикирлерин айтышты.
 
Курманбек баатырдын 500 жылдыгы белгиленип, Жалалабат шаарында ага эстелик тургузулду. Тарых илиминде мурда эзуучу таптын окулдору катары сындалып келген коптогон тарыхый инсандардын - бийлер, манаптар, баатырлар кайра талданууга алына баштады. Алардын он маанидеги иштерине басым коюлуу менен даназалуу тарыхый инсандардын юбилейлик даталарын белгилоо салтка айланды. 1930-1940-жылы репрессиянын курманы болушкан ишмерлердин ак ниет эмгектерин, ысымдарын реабилитациялоо иши жургузулду. Кыргыз Республиканын Президентинин 1991-жылы 9-августтагы «Саясий репрессиянын курманы болушкандарды реабилитациялоого байланыштуу мамлекеттик комиссиянын иш-чаралары жонундо» буйругуна ылайык, курамында окмот жетекчилери, илимдин, искусство жана адабияттын ишмерлери катышкан окмоттук комиссия тузулгон. Ал комиссия Чонташ айылына жакын жерден табылган 1937-1938-жылдары саясий репрессиянын курмандыгы болушкан мамлекеттик, партиялык жана адабият менен искусствонун ишмерлеринин соогун кайра коюу иштерин аткарды.
 
Эгемендуу Кыргызстанда кыргыз элинин тарыхын жалпы билим беруучу мектептерде, атайын орто жана жогорку окуу жайларында окутуунун проблемалары тууралуу маселелер курч коюлуп, олконун билим беруу системасынын бардык баскычтарында тарых боюнча окуу китептерин жаны коз карашта жазуу маселесине озгочо конул бурулду. Окумуштуу педагогдор О. Ж. Осмонов, А. А. Асанканов, Т. Н. Омурбеков, А. С. Мырзакматова, Т. Чоротегин, М. К. Иманкулов, К. С. Молдокасымов ж. б. чыгармачыл эмгектеринин натыйжасында, республиканын жалпы билим беруучу орто мектептери жана жогорку окуу жайлары учун Кыргызстан тарыхы боюнча жаны окуу китептери жазылып, кенири окутула баштады. Кыргыз Республиканын Президенти А. Акаев 2002-жылы 1-августта «Кыргыз мамлекеттуулугунун жылын откоруу жонундогу» Указга кол коюп, 2003-жылы Кыргыз мамлекеттуулугунун жылы деп жарыяланды. Ушуга байланыштуу Кыргызстандын тарыхын изилдоого, аны кенири окутууга жана пропагандалоого озгочо конул буруду. Бир катар илимий-практикалык конференциялар эл аралык денгээлде откорулду. 2002-жылы 20-декабрда БУУ Кыргыз мамлекеттуулугунун 2200 жылдыгы жонундогу Кыргызстандын демилгесин колдоп, атайын чечим кабыл алды.
 
Ошентип, 2003-жылы Кыргыз мамлекеттуулугунун жылы дуйнолук аренада чон ийгилик менен белгиленди. Бул Кыргызстан тарыхындагы эн маанилуу окуя, кыргыз элинин чон жетишкендиги болду. Маданий турмуш. Эгемендуулуктун алгачкы жылдарында Кыргызстандын маданияты негизинен кризистик абалда болду. Ошону менен бирге республиканын маданияты оз алдынчылыкка ээ болуп, эркин онугууго мумкунчулукторду алды. 1992-жылы «Маданият жонундо» мыйзам, анын негизинде Кыргызстандын окмоту «Маданият мекемелерин мамлекет тарабынан колдоону жакшыртуунун чаралары жонундо», «Республикада китепкана ишин жакшыртуу жонундо», «Тарыхый-маданий мурастарды сактоо жонундо», «Кыргыз Республикасындагы концерттик ишмердик жонундо» ж. б. токтомдорду кабыл алган. Бул документтерди жузого ашыруу учун «Маданият» мамлекеттик программасы иштелип чыккан. Маданий мекемелеринин иштерин жаны денгээлге которуу учун Кыргыз Республикасынын Президентинин Указы менен «Улуттук» деген статус Т. Сатылганов атындагы Кыргыз Мамлекеттик филармонияга, В. И. Ленин атындагы мамлекеттик китепканага, Т. Абдумомунов атындагы Кыргыз академиялык драма театрына, А. Малдыбаев атындагы мамлекеттик опера жана балет театрына, Г. Айтиев атындагы корком-сурот музейине ыйгарылган. Бул аталган маданият мекемелеринин кызматкерлеринин, жамааттарынын рухун которуп, алардын чыгармачыл эмгегине жаны шык берген.
 
1995-жылы «Манас» эпосунун 1000 жылдыгын откоруудо эгемендуу Кыргызстандын маданияты ата-бабаларыбыздын откон замандагы маданий мурастарын жанылоо багытында жаны бийиктикке которулду. Маарекеге карата Талас жеринде «Манас-Ордо», Бишкек шаарына жакын Чонарык айылында «Манас айылы» тарыхый-этнографиялык комплекстери ачылды. Орус элинин улуу акыны А. С. Пушкиндин 200 жылдыгы, Кыргыз эл жазуучусу Ч. Айтматовдун 70 жылдык юбилейи Кыргызстандын маданий турмушундагы озгочо окуялар катары белгиленди. Опера жана балет искусствосунун жылдыздары Б. Минжылкыев менен Б. Бейшеналиеваларды эскерууго арналган эл аралык фестивалдар маданияттын бул тармагынын кайрадан жанданышына туртку болду. 1996-жылы Кыргыз Республикасынын сурот академиясьшын ачылышы олкобуздун маданий турмушундагы маанилуу окуялардан болуп калды. СССРдин Эл суротчулору С. Чуйковдун 100 жылдыгына, Г. Айтиевдин 90 жылдыгына карата юбилейлик иш чаралар жургузулуп, Кыргызстандын сурот академиясьшын анык мучолорунун эл аралык коргозмосу болуп отту. Коргозмого дуйного белгилуу А. Церетели, А. Сидоров, Ю. Чернов, Т. Салахов ондуу суротчулор катышты. Кыргыз Республикасынын Эл суротчусу Ж. Кадыралиевдин жеке коргозмосу озунун оригиналдуулугу менен элдин купулуна толду.
 
Д. Флекман, К. Шкупел, Ф. Игнатьев, Д. Адашканова ондуу белгилуу суротчулордун жеке коргозмолору да чон ийгиликтер менен откорулду. Кыргызстандык колдонмо-сурот искусствосунун чеберлери оз онорлорун Бангладеш, Пакистан, Турция, Россия Федерациясы, Украинага ж. б. олколорго корсотуп келишти. Бишкек шаарынын борборунда суротчулордун галереясынын ачылышы менен республиканын суротчулору оздорунун эмгектерин элге корсотууго жана эркин сатууга мумкунчулук алышты. Акыркы он жылда Кыргызстанда тарыхый-маданий эстеликтерди каттоо, аларды реставрациялоо боюнча бир катар иштер жургузулгон. Республикада 2,7 минден ашуун эстеликтер катталып мамлекеттин козомолуно алынган. Сулайман тоодогу Бабурдун уйу, Асаф-ибн Бурхиянын мавзолейи, Чуйдогу Байтик баатырдын кумбозу ж. б. реставрацияланды. Кыргызстандын бир катар тарыхый инсандарына, мамлекеттик жана коомдук ишмерлерге эстеликтер ачылды. Эгемендуулуктун откон он жылында Кыргызстанда музей иши бир кыйла жанданды.
 
Республиканын 7 мамл. музейи Эл аралык музейлердин Кенешине мучо болушту. Панфилов районунда А. Осмоновдун, Алай районунда Курманжан датканын, Лейлек районунда А. Орозбековдун, Ош шаарында «Улуу Жибек жолу», Нарын шаарында тарыхый-край таануу, Таласта «Манас-Ордо», Аламудун районунда «Ата-Бейит» музейлери иштей баштады. Кыргызстандын театрдын искусствосу совет доорундагы жетишкен ийгиликтерин кармап калуу менен аны андан ары онуктуруу багытында бир катар иштерди аткарды. Театрлардын репертуарлары Кыргызстандын тарыхына арналган, улуттук ан-сезимдин кайра жаралуусун чагылдырган темаларга кобуроок багытталды. Совет мезгилинде эзуучу таптын окулдору делип, сындалып келген Ормон хан, Курманжан датка, Шабдан баатыр ондуу тарыхый инсандардын образдарын ачкан жаны спектаклдер жаралып элге тартууланды.
 
С. Кумушалиева, А. Омуралиев, Д. Байтебетов, Ч. Дубанаев, Ж. Сейдакматова, М. Далбаева, 3. Сооронбаев ондуу артисттер театр искусствосунун онугушуно чон эмгек синируудо. Кыргыз музыкасынын онугушуно композиторлор: М. Бегалиев, М. Рыскулбеков, С. Бактыгулов, Ж. Малдыбаева, обончулар: Р. Абдыкадыров, К. Эралиева, А. Бедошов, ж. б. коп салымдарды кошушту. Кыргызстанда жыл сайын откорулуучу «Кубулжу менин ырларым», «Алатоо студенттик жазы», «Оштун азем тундору» аттуу эл аралык фестивалдар республикада фольклордук жана эстрадалык чыгармачылыктын онугушуно оболго болду. Республикадагы жаны манасчылардын, комузчулардын аттары аталып, элге таанылды. Элдин купулуна толгон таланттуу аткаруучулар, эстрадалык топтор, бий ансамблдери пайда болду.
 
Элдик фольклорду жандандырууда Н. Абдрахманов, С. Садыкова, Р. Аманова, Ж. Алыбаев, М. Аликеев ж. б. салымдары чон. «Камбаркан» фольклордук-этнографиялык ансамбли оз онорлорун бир катар олколорго тартуулап, чет элдик коруучулордун купулуна толду. Акыркы жылдары маданият чойросу учун адистерди даярдоо ишине да озгочо конул бурулууда. Кыргыз Улуттук консерваториясынын ачылышы менен Кыргызстанда жогорку билимдуу музыканттарды даярдоо иши жолго коюлду. Президенттик стипендиянын колдоосу менен таланттуу кыргыз жаштары АКШнын, Франциянын, Кытайдын, Италиянын, Россия Федерациясынын, Казакстандын алдынкы консерваторияларында билим алууда. Кризистик кыйынчылыктарга карабастан, бир кезде дуйно тан калтырган кыргыз кино искусствосу да жаны нукта жандана баштады.
 
Кинорежиссер А. Абдыкалыковдун «Бешкемпир» жана «Маймыл» аттуу кинолору эл аралык кинофестивалдарда чон жеништерге жетишти. М. Убукеевдин «Манас» даректуу документ тасмасы дуйно элинин кызыгуусун жаратты.