Кыргызстан Улуу Ата Мекендик Согуш жылдарында макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Кыргыз жоокерлеринин фронттогу эрдиктери Дуйнолук устомдукко жетууну коздогон фашисттик Германия 1941-жылы 22-июнунда СССРге кол салган. Кыргызстандык жоокерлер согуштун биринчи кунунон эле фашисттик баскынчылар менен баатырларча кармашышкан. Чектеги Брест чебин коргоо Ата Мекендик согуштун тарыхындагы маанилуу кундордон болуучу. Аскерлер 1 айдан ашык убакыт бою чепти коргоп душманга тарттырбай кармап турушкан. Алардын арасында кыргызстандык В. И. Фурцев да болгон. Ал Каракол шаарындагы Ленин атындагы мектептен окуп, тарбия алган. Бишкек шаарынан аскерге чакырылган Н. М. Дмитриев 1941-жылы 10-июлда Белоруссиянын Борисово шаарын коргоодо корсоткон эрдиги учун 1941-ж. 31-августта Кыргызстандыктардан биринчи Советтер Союзунун Баатыры аттуу наамга ээ болгон.
 
Кыргызстандын окмоту согуштун биринчи эле кунунон калкты жоокердик жактан окутууга, жоокердик болукторду тузууго киришкен. СССР Жогорку Кенешинин Президиумунун 1941-жылы 22-июндагы Буйругуна ылайык, олкодо аскерге милдеттуулорду жалпы мобилизациялоо иштери башталган. Иштин журушундо Кыргызстанда 385-аткычтар дивизиясы, андан сон 40чы ошондой эле 153-аткычтар бригадалары, 2 улуттук ат дивизиясы тузулуп, алар республиканын онор-жай ишканалары ошондой эле колхоздору жактан жабдылган. Алардын ичинен согуш майданына биринчилерден болуп курамын Кыргызстан ошондой эле Казакстан Республикаларынын элдеринен тузулгон Кыргызстандын жоокер комиссары генерал-майор И. В. Панфилов жетектеген 316-аткычтар дивизиясы кирген. Москваны коргоо учун 1941-жылы ноябрь айында болгон кармашта бул дивизиянын жоокерлери бир ай бою оздорунун чегин бекем кармоо аркылуу дивизиянын болуктору фашисттердин 2-танкалык, 29-мотордоштурулган, 11чи жана 110чу жоо аскерлер дивизиясын талкалап, 9 мин немец солдаттары жана офицерлерин, 80 танканы ошондой эле башка куралдарды жок кылышкандыгы учун 316-аткычтар дивизиясы 8-гвардиялык аттуу наамга ээ болуп, Кызыл Жылдыз ордени менен сыйланган. Волоколамск районундагы, Гуськово атту айылдын аймагында 1941-жылы 18-ноябрда И. В. Панфилов каза болгон.
[ushka=seredina]
Каза болгон сон ага Советтер Союзунун Баатыры деген наамы берилип, ысымы озунун дивизиясына берилген. Андан тышкары Советтер Союзунун Баатыры деген наам Панфилов дивизиясынын 28 аскерине да берилген, анын ичинде кыргызстандык Дуйшонкул Шопоков, Николай Ананьев, Григорий Шемякин, Григорий Конкин, Иван Москаленко, Иван Добробабин, Григорий Петренко болгон. Сталинграддын алдындагы, Тундук Кавказдагы ошондой эле Курскинин алдындагы кармашта кыргызстандык аскерлер да эрдиктин улгусун корсотуу менен баатырларча кармашып, кобу Ата Мекен учун курман болушкан. Воронеждин туштук жагында Дон дарыясынын жанындагы салгылашууда 1942-жылдын 6-августунда Чолпонбай Тулобердиев душмандын дзотун кокурогу менен жаап, олбос очпос эрдик корсоткон. Ага 1943-жылы 4-февралда Советтер Союзунун Баатыры наамы ыйгарылган. Тундук Кавказ фронтунда болуктун командири кыргызстандык Г. И. Выглазов 1942-жылы 16-майда жоокерлери менен душмандын 8 танкасынын чабуулун токтоткон жана озу 3 танканы орттоп, 20 фашистти набыт кылган. Ага 1943-жылы 22-февралда Советтер Союзунун Баатыры деген наамы берилген. Ушундай наамга баатырдыгы учун Батыш фронтундагы жердешибиз А. И. Волковенко да татыктуу болгон.
 
Сталинград учун салгылашта артиллерист, наводчик, сержант Дайыр Асанов баатырлыгын корсоткон. 1943-жылы 26-октябрь айында ага Советтер Союзунун Баатыры деген наамы берилген. Закавказье фронтундагы ротанын саясий башчысы Кубат Жуматаев да чон эрдик корсоткон. Ал олгондон сон Кызыл Жылдыз ордени менен сыйланган. 1942-жылы декабрда Кавказ учун болгон кармаштардын биринде болуктун командири Акун Садырбаев фашисттердин арты-артынан ага ыргытылган 16 гранатасын тосуп, кайра душманга ыргытууга жетишкен. 17-гранатаны ыргытууга жетишпей, колунан жарылып, каза болгон. Ал эрдиги учун 'Кызыл Туу' ордени менен сыйланган.
 
Кавказды коргоодо ротанын саясий башчысы Сулайман Жундубаев, ага лейтенант Темиркул Уметалиев, артиллеристтер Керим Кырбакбаев, Тыныбай Бейшенбаев ошондой эле Абдыкалык Жумакеев чон эрдиктерди корсотушкон. 1942-1943-жылы кармашта 8-гвардиялык Панфилов атындагы аткычтар дивизиясы озгочо ийгиликтерге жетишкен. Андагы аскерлердин 18,5 пайызын кыргыздар тузгон. Дивизиядагы снайперлер Алымкул Абибулдаев, Токтогул Шабеков, Бозжигит Турдубаев ар бири 25-150го чейин гитлерчилерди атып олтурушкон. 1943-жылы сентябрда Днепр дарыясынан отуудо Кыргызстандын жоокерлери укмуштуудай эрдиктерди корсотуп, сержант Анварбек Чортековдун взводу озгочо айырмаланган. Алар суудан сузуп отушуп, душмандын торт чабуулунун мизин майтарган. 30 фашистти жокко чыгарган. Эрдиги учун Чортеков Советтер Союзунун Баатыры атту наамга ээ болгон.
 
Днепр учун кармаштардын биринде пулемётчу Садык Алиназаров фашисттик 21 солдатты ошондой эле 2 офицерди жок кылган. Корсоткон каармандыгы учун ал да Советтер Союзунун Баатыры наамына ээ болгон. Днепрдеги кармашта майтарылбас эрдиктери учун Кыргызстандан барган М. Тешебаев, В. Беляндр, В. Крикун, Е. Мазков, М. Сапожников, Г. Тихонов жана башкалар Советтер Союзунун Баатыры аттуу наамга шексиз татыктуу болушкан. Душмандын тылында калган кыргызстандык аскерлер партизандардын катарында кирип согушушкан. Мисалы, Украинадагы А. Ковпактын партизан бирикмесинде эле 17 кыргыз болгон. Белорус партизандарынын ичинде А. Мурзакулов, Б. Узбеков, С. Сарыбаев, А. Адашев ондуу кыргыз элинин кулундары душманга каршы согушкан. 1942-жылдын аягында Панфилов дивизиясынын аскерлеринин бир тобу Ашырбай Коёнкозовдун командалыгы аркылуу душмандын тылына атайын тапшырма аркылуу жонотулгон. 1943-жылы январь айында алар Псков шаарына жакын аймактан 7-ленинграддык партизандар бригадасына кошулган.
 
Коёнкозов 2-партизандык кошуундун ротасынын командирлигине дайындалган. 1943-жылы декабрь айында эле алар 10 эшелонду, 10 паровозду 20дан ашуун вагондорду талкалап, жок кылышкан. 1943-жылы декабрда Коёнкозов ошондой эле анын аскерлери Псков шаарынын жанында фашисттер менен болгон кармашта эрдик менен курман болушкан. 1944-жылы Эстониянын Нарва шаарына жакын аймагындагы салгылашта кыргыз учкучу Исмайылбек Таранчиев озунун жалындап куйгон самолёту менен душмандын май куючу станциясын сузуп, анын жанындагы 6 танканы, ондон ашуун немец жоокерлерин жардырган. Анын эрдиги унутта калып, Советтер Союзунун Баатыры наамы ага 1991-жылы гана ыйгарылган.
 
1944-1945-жылдары чабуулдарда да СССРдин бардык элдеринин жоокерлери менен бир катарда согушушкан. 1944-жылы Ленинграддын алдындагы кармашта кыргыз аскерлери О. Жетикашкаев, Ж. Рустамов, М. Юнусалиев жана башкалар озгочолонгон. Молдавиянын Дубоссары шаарынын жанында 1944-жылы апрель айында замбирекчи К. Жаркымбаев душмандын 2 пулемётун, 25 жоокерин талкалаган. Бул кармашта Жаркымбаев душмандын беш жолку чабуулунун мизин кайтарган. Баатырдыгы учун ал Советтер Союзунун Баатыры деген наамга ээ болгон.
 
1944-жылы июнда Белоруссиядагы салгылаштарда корсоткон эрдиктери учун ефрейторлор О. Якубов менен Ж. Асаналиев, лейтенант Д. Пичугин, майор П. Калашников, сержант Е. Курочкин, лейтенант Л. Царенко, пулеметчик Р. Азимов, лейтенант С. Сухин, катардагы жоокер А. Хименко жана башкалар Советтер Союзунун Баатыры аттуу наамга ээ болушуп, кыргызстандыктардын данкын бийиктикке которгон. Согуштун турдуу этаптарында - Ленинградды, Ржевди, Великие Лукини, Новгородду, Псковду, Нарваны бошотууда Кыргызстандын 660-ошондой эле 664-тунку бомбалоочу авиациялык полктору жигердуу катышып, анын ичинде аялдардан чыккан учкуч Советтер Союзунун Баатыры Е. Пасько 780 жолу тунку бомбалоого учуп чыгып, душмандарга 93т бомба таштап, душмандын маанилуу объектилеринде 109 жолу орт чыккан. Согуштун аягында Берлинди штурмалоодо лейтенант К. Усенбеков, Польша учун салгылашта пулеметчу А. Оторбаев, Берлин учун салгылашта учкуч-штурман Т. Бегелдинов, взводдун командири В. Бельяндра жана башкалар озгочо эрдиктерди корсотушуп, аларга Советтер Союзунун Баатыры аттуу наам ыйгарылган. Коп улуттуу Кызыл Армиянын катарында Кыргызстандан барган 300 мин аскер да Ата Мекенди коргоонун улгулорун корсотушкон. Согуштагы эрдиктери учун 150 мин кыргызстандык аскер орден, медалдар менен сыйланышып, анын ичинде 76сы Советтер Союзунун Баатыры аттуу наамга ээ болушкан.
 
29 жоокер Данк орденинин уч баскычын тен алышкан. Согуш жылдарындагы онор жай Согуштун башталышында СССРдин экономикалык онуккон маанилуу региондорун фашисттик Германиянын басып алышы абалды ото оордоткон. Совет окмоту фронттун муктаждыктарын канааттандыруу учун олконун тылдагы республикаларын аз убакытта согуштук онор жай арсеналдарына айландыруу милдетин койгон. Ал боюнча атайын иш-план иштелип чыккан. Кыргызстандын онор жай тармагы согуштук заказдарды аткарууга откон жана эвакуацияланган онор жай ишканаларын жайгаштырылып, ишке кирген. Согуштун алгачкы кундорундо эле 28, 1942-жылы 38 ири онор жай ишканалары шашылыш кочурулгон. Эвакуацияланган ишканалардын 90 пайызы Чуй ороонуно, 10 пайызы Ош, Жалалабат жана Ысыккол облустарына жайгаштырылган.
 
Кыргызстанда фронтко жакын жайгашкан райондордон эвакуацияланган элди жайгаштыруу боюнча озгочо чон иш аракеттер жургузулгон. 1941-жылдын июлунан 1942-жылдын январына чейин эле Кыргызстанга 61,8 минден ашуун адам келген. 1942-жылдын аягына чейин дагы 138,9 мин киши эвакуацияланган. Согуштун алгачкы мезгилинде эле Кыргызстанда онор жай ондурушундо электр энергиясы жетишсиздик кылган. Калкка берилуучу энергия чектелген.
 
Бул маселени чечуу учун Чон Чуй Каналы курула баштап, токтоп калган Лебединовка ГЭСи 1942-жылы ишке киришкен. Фашисттик баскынчылар олконун комур кендерин, шахталарды басып алгандыгына байланыштуу комур ондуруу туйшугу да чыгышка жуктолгон. Бул маанилуу ишке конул бурулуп, Кызыл-кыя, Сулукту, Кокжангак, Ташкомурдун кенчилери «Кыргыз Комур» трестине бириктирилген. Кыргызстандын шахтерлору нормаларын 150 пайыздан кем эмес аткарууга аракеттенишкен. Кунуно 2-3 норма аткарган шахтерлордун саны оскон.
 
1942-жылы комур казып чыгаруудагы кужурмон эмгектери учун 24 кенчи СССРдин орден, медалдары менен сыйланышкан. Тылдын эмгекчилери согуштун биринчи кундорунон эле жениш учун оздорунун болгон кучторун аябастан эмгектенууго отушкон. Тылда фронттогудай иштоо учун Фрунзедеги жаштардын демилгеси менен фронттук бригадалар тузулгон. Бул кыймыл республикада кенири кулач жайган. Мисалы, Фрунзе механикалык заводунун жумушчулары М. Чернышев нормасын 1171% пайызга, Ж. Мамбетов 1197% пайызга аткарууга жетишкен. Республикада минчилердин кыймылы башталган.
 
Согушка байланыштуу токтоп калган Чон Чуй Каналын казуу иши 1942-жылы майда кайра башталып, анда иштеген карапайым калк согуш жылдары каналдын 80 км аралыгын бутурушкон. Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында Кыргызстанда 36 ири онор жай ишканалары ишке киришип, жаны тармактар пайда болгон. Жумушчулардын саны согуш убагында 36 минден 46 минге оскон. Кыргызстандын эл чарбасында онор жайынын улушу 1940-жылы 50,2 пайыздан, 1945-жылы 67,5 пайызга оскон. 1943-жылы октябрдан Кант-Рыбачье темир жолу курула баштаган. Телефон байланышы жакшырган. Согуш жылдарындагы айыл чарба Согуштун башталышында онор жайы гана фронт учун кызматы эмес олконун айыл чарбасы да чон кыйроого учурады.
 
Айыл чарбасынын туйшугу аялдардын, балдардын, кары-картандардын моюнуна жуктолгон. Алар кундур-тундур фронт учун эмгектенишип, болуп корбогондой кужурмондуулукту корсотушкон. Чарба Жумуштарын аткарууда норманы ашык аткаруу салтка айланган. Техниканын жетишсиздигинен коп жумуштар кол менен бутурулгон. Техникалык осумдуктордон жогорку тушум алууда Сокулук районунун «Кызыл Аскер» колхозунан Керимбубу Шопокова, Чуй районунун «Кайырма» колхозунан А. Жолдошбаева, Сузак районундагы Сталин атындагы. колхозунан И. Исмаилова жана башка жетектеген звенолор озгочо айыр-маланышкан. Кыргызстандын айыл чарбасынын дун жыйымы 1940-1945-жылдары 76 пайызга, анын ичинде мал чарба продукциясы 71 пайызга томондогон.
 
Айыл чарба жумушчулары оор кыйынчылыктарга карабастан фронттогу аскерлерди азык-тулук менен, онор жайды чийки зат менен камсыз кылууда чон кайратмандыкты корсотушкон. Кыргызстандыктардын фронтко жалпы элдин жардамы Кыргызстандын тылдагы эмгекчилери жеке каражаттары аркылуу да жардам корсотушуп, фронт учун оздору чогулткан байлыктарын, эмгек акысынын бир болугун, баалуу буюмдарын, алтын, кумуш жасалгаларын, тамак-аш продукцияларын жонотушкон. Согуштун биринчи эле кундорундо эмгекчилер бир, эки кундук эмгек акыларын элдик коргонуу фондусуна которушкан. Кийинчирээк иш убактысынан сырткары, майрам ошондой эле дем алыш кундору эмгектенип, тапкан акчаларын коргонуу фондуларына жонотуу кыймылы кучогон. Элдин демилгесин колдоо учун Фрунзедеги СССР Мамлекеттик банкында № 14-эсеп ачылган. Улуу Ата Мекендик согуштун жылдарында Кыргызстандын эли коргоо фондусуна 189 млн сом чогултуп жоноткон, 57,3 млн мамлекеттик заёмдун облигацияларын сатып алышкан. Кыргызстандан фронтко 195 вагон азык-тулук, 550 мин жылуу кийим, 38 минден ашуун жекече посылкалар жонотулгон.
 
Блокадада калган Ленинград шаарына кыргыз эли 1942-1943-жылдары 100 вагондон ашык азык-тулук жоноткон. Республиканын колхоздору ошондой эле совхоздору коргоо фондусуна пландан сырткары 4,5 млн пуд эгин, 500 мин пуд эт откорушкон. Согуш убагында Кыргызстандын эли азык-тулук, кийим-кече жана башка жардамдарды эсептебегенде 93 танк же болбосо 186 согуштук самолет жасаганга жеткидей акча каражатын чогулткан. Бул каражатка тузулгон «Советтик Кыргызстан» аталган танк колоннасы 1942-жылы ноябрынан немецтик баскынчыларга сокку ура баштаган. Кыргызстандын жумушчулары фашисттик баскынчылардан бошотулган элдерге да комок корсотуп, республиканын колхоз-совхоздору 130 мин баш бодо мал жана кой-эчкилерди акысыз жонотушкон.