Турк каганаты макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Турк уруусу 4-5-к-да Борб. Азия хунндарынын чойросундо тузулгон. Алар оздорунун ата-бабалары деп мифте эстетилген карышкыр уулу Ашинаны эсептешет жана анын атынан уруу аталган. Ашина уруусу алгач Алтайга кочуп баргандан кийин ошол мезгилде Борб. Азияда устомдук кылып жуан-жуандардарга коз каранды болуп, салык толоп турушкан. Алтай тоолорунун мал чарбачылыкка ынгайлуу жайлоолору, темир кендери алардын саясий-экон. жактан осушуно зор туртку болгон. Ашина уруусунун башчылары Асяншад, Туу жана, Бумын кенчилердин, эритуучулордун жана усталардын бутундой мумкунчулукторун толук пайдаланышып, соотчон атчан аскерлерди тузушуп, ошол аскерлердин жардамы менен жуз жылга жетпеген мезгилдин ичинде бутундой алтай урууларын оздоруно багындырышкан. Алардын уруу бирикмесинин саясий жактан жогорулашына байланыштуу «турк» деген жаны термин пайда болот.
 
Адегенде ал ашина ак соокторуно, окулдоруно гана тиешелуу болсо, бара-бара уруулар союзунун, калктын, кийин мамл-тин атына айланат. Турк аталышы (кытайдагы аталышы «туцзие») кытай жазма булактарында биринчи жолу 546-ж. эскерилген. Согдулар, персилер жана византиялыктар жаны талаа багынтуучуларын «туркут» деп аташкан. Бул «тируу», «тур», «туболуктуу», «кучтуу», «бекем» дегенди айгинелеп, этностук маанисине Караганда социал маанини кобуроок тушундургон. 546-ж. Бумын бутундой Жунгарияны ээлеп турган Теле эли (тегрег) басып-талкалап, алардын жерин оз жергесине коштуруп алган. Ал убактан тартып турктор салык толоодон кутулуп, Борб. Азияда устомдук кылуу учун жуан-жуандардын атаандашына айланган. Согушууга эптеп шылтоо таппай турган карт Бумын жуан-жуанлардын каганы Анахуанга (520-552-ж.) кызынды мага аялдыкка бер деп тийишкен.
 
Оз данкына жана куч-кубатына эсирген Анахуан турктордун кучко толуп турганын андабай, Бумынды кемсинте, мазактап, анын суроосун четке каккан. Согуш-кармаштын пайда болуусуна мындан ашык себеп кереги жок болчу. 552-ж. турктор жуан-жуандарга кол салышып, баш которгус сокку урушкан. Кутуусуздон женилген Анахуан озун-озу олтургон. Женишке ээ болгон Бумын жуан-жуандык олко башчысынын «илиг каган» деген наамын алган. Ошондон кийин, Борб. Азияда Улуу Турк кагандыгы (552-603-ж.) тузулгон. Каган оз ордосун Орхонго (Тундук Монголияга) кочургон, ал жер бара-бара жаны мамлекеттин администрациялык саясий борборго айланган.
 
553-ж. Ашиналардын улуу турк династиясынын негиздоочу илиг каган Бумын дуйнодон кайткан. Бумын кагандын мураскор уулу Кара Ысык каган кагандыкты бир жыл гана бийлеген. Андан кийин тактыны ээлеген Бумын кагандын уулдарынын бири Мухан кагандын (553-572-ж.) убагында жужайдар биротоло женилген. Алардын бир болугу Уралдын батыш жагына качып котууго аргасыз болушкан. Кагандыктын карамагына коп отпой тундукто кыргыздар жана жачиктер, чыгышта татабылар, кидандар, отуз-итатарлар (шивейлер) каратылган. Мухан кагандын тушунда Улуу Турк кагандыктын курамына чыгыштан батышка карай (Ляодун булунунан Уралга), туштуктон тундукко карай (Кытайдан Байкал, Саян-Алтай тоолоруна чейинки) эбегейсиз кенири аймактар кирген. Бумындын иниси Истеми агасы Бумын олгонго чейин эле Улуу Турк кагандыгынын батышка жасаган жортуулун жетектеп, Жети сууну, Борб. жана Батыш Тениртоодогу он ок урууну (он жебе эли) ээликке кошуп алган.
 
Ошентип, Истеми «10 уруу каганы» деп аталган титулга ээ болот. Кагандын убактылуу ордосу Тениртоону жердеген, бул жайдан бардык тараптарга соода кербендеди, элчилерди жонотуп турууга ынгайлуу эле. 576-ж. турктордун дубандык башчысы Турксанф Кара дениздин жээгин бойлой жайкалкан Византияга кол салуу кылып, Боспорду озуно каратып алган. 580-ж. турктор Крымга киришип, Херсонести курчап алган. Борбору мурдагыдай эле Тениртоодо жайгашкан Турк кагандыгы евроазиялык кубаттуу олкого айланган. Истеминин башкаруусу алдында турктор чон ийгиликтерге жеткен. Бирок жетишкендиктерди бекемдеп алууга мумкундук болбой кагандыктын озундо ич ара ыйкы-тыйкы кучоп, бийлик учун узакка созулган кармашуу башталган.
 
Уруулар ортосундагы кандуу кармашуу Турк кагандыкты алсыратып, тышкы саясатын кескин турдо начарлаткан. Бул мезгилдин ичинде туркторго оор салык толоп жаткан майда-бытыранды Кытай Суй династиясын (581-618-ж.) кошуп, биригип алышкан. Экинчи бир салык-толом тологон олко - Иран 588-ж. Гераттын алдында туркторго оор сокку урду. 590-ж. болсо Византия турктордон Боспорду бошотуп алган. Тар-ду Боке каган олгондон кийин 603-ж. Турк мамлекети Чыгыш жана Батыш кагандыктарына болунуп кеткен. Батыш. Турк кагандыгы (603-704-ж.) 7-к-дын башында кучтуу, маданияты онуккон мамлекет катары таанылып, анын ичинде Чыгыш Туркстан, Орто Азия чолкомдорунун дыйканчылыкка ынгайлуу жерлери, Арал боюндагы, Тундук Кавказ талаалары кирген.
 
Анын административдик-саясий борбору алгач Талас ороонундогу Минбулак, 618-жылдан Суяб ш. (Токмок ш-нан тундук-батыштагы Акбешим шаар чалдыбарынын ордунда) болгон. Бирок уруулар арасында болунуу улантыла берген. Аларды чет элдик кучтордун басып келуу коркунучу токтото алган эмес. 7-к-дын аягында Кытайда Тань династиясы (618-907-ж.) куч алып, Кытайдын императору Тайцзун башкарган феодалдык тоболдору басып алуучулук согуштарды жургузгон. Алар Улуу Жибек жолун ээлоону коздошуп, 630-ж. кочмон тогуз огуз уруусу менен бирдикте Чыгыш Турк кагандыгын талкалаган.
 
704-ж. Батыш турк кагандыгы да кыйраган.