Мазмуну
Уруулардын негизги айырмачылыктары катары, тамга (уруу белгиси), ураан (аскердик чакырык), мөөр жана туу болгон. Уруулардын башчысы бий эсептелинет. Өзүн-өзү башкаруу органдарына элдик курултайлар (чогулуштар) жана аксакалдар кеңеши кирген. Уруу ичиндеги тектик бөлүмдөр катары — урук термини пайдаланылат.
Генеалогиялык жана тарыхый окуялар санжыраларда (арабча شجرة шажара) жазылган. Санжыраны билүү ар бир бойго жеткен жигиттин милдети саналган.
Калыптанышы
Көчмөн элдерде тектик-уруулук байланыштар мамлекеттүүлүктөн маанилүү болгон. Бул формалдуу мамлекеттик түзүм, кайсы бир уруунун же тектин бекемделишине, доминанттык кылышына жана өзүнүн бийлигин орнотушуна болгон күмөндөрдүн натыйжасы болушу мүмкүн. Уруулар ийкемдүүрөөк түзүмгө умтулушкан — уруулук бирикме, конфедерация. Мунун негизин ички автономияны сактаган уруулар жана тектер консенсусу түзгөн.
Заманбап Кыргызстанды ээлеген кыргыздар тез арада жайыт жерлерди, жалпы аймактарды регламентөөчү, эффективдүү аскер-административдик системаны түзүүгө муктаж болушкан. Жазма булактарга ылайык кыргыздардын уруулук түзүмүнүн калыптанышы XVI кылымдын биринчи жарымында аяктаган, бул убакыт боюнча кыргыз элинин калыптануусунун акыркы баскычтарына туура келет. Генеалогия жана уруулардын келип чыгуусу жөнүндө жазылган эң алгачкы жазма булак — XVI кылымдагы Маджму ат-Таварих Сайф ад-Дина Аксикенди жазмасына таандык.
Кыргыздардын уруулук түзүмү өзүнө эки уруу бирикмесин камтыйт — Отуз уул жана Он уул. Уруулар оң канат жана сол канат болуп топторго бөлүнөт. Отуз уул менен Он уул биригип кырк уруулук элди калыптандырат — түркчө «кырк» жана байыркы сандык көптүк суффикс «-ыз» — кыргыз же «кырк + өгүз».
Генеалогия
Санжырага ылайык кыргыздардын жалпы атасы (бабасы) — Долон-бий саналат, мунун үч баласы болгон: Ак уул (оң канат), Куу уу (сол канат) жана Кызыл уул (ичкилик тобу). Ак уул жана Куу уулдун тукумдары Отуз уул уруулук бирикмеге киришкен. Кызыл уул тукумдары Он уул бирикмесин түзгөн.
Отуз уул:
- Ак уул - Оң Канат:
- Көкө-Наалы → Моңолдор
- Адигине → Жору, Баргы, Бөрү, Карабагыш, Пайгут, Баарын, Сарттар
- Тагай → Бугу, Сарыбагыш, Солто, Саяк, Жедигер, Коңурат, Суумурун
- Кара Чоро → Азык, Багыш, Катаган, Чекир Саяк, Черик
- Муңгуш
- Куу уул - Сол Канат:
- Кушчу, Мундуз, Басыз, Саруу, Кытай, Жетиген, Төбөй, Чоң Багыш
Он уул:
- Кызыл уул - Ичкилик:
- Кыпчак, Кесек, Тейит, Каңды, Бостон, Нойгут, Найман, Дөөлөс, Ават, Оргу, Кыдыршаа.
Отуз уул
Оң канат
Адигине
| Уруу | Жору | Баргы | Бөрү | Карабагыш | Пайгут | Баарын | Сарттар |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Уруулар |
|
|
|
|
|
|
|
Тагай
| Уруу | Бугу | Сарыбагыш | Солто | Саяк | Жедигер | Коңурат | Суумурун |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Уруулар |
|
|
|
|
|
|
|
Кара Чоро
| Уруу | Азык | Багыш | Катаган | Чекир Саяк | Черик |
|---|---|---|---|---|---|
| Уруулар |
|
|
|
|
|
Көкө-Наалы → Монолдор
| Бутактар | Бөгөнөк | Баакы-бий | Баймоңол |
|---|---|---|---|
| Уруулар |
|
|
|
Муңгуш
| Бутактар | Жагалмай тамга | Кош тамга |
|---|---|---|
| Уруулар |
|
|
Сол канат
| Уруу | Кушчу | Мундуз | Басыз | Саруу | Кытай | Жетиген | Төбөй | Чоңбагыш |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Уруулар |
|
|
|
|
|
|
|
|
Он уул - Ичкилик
Оң канат
| Уруу | Кесек | Тейит | Бостон | Дөөлөс | Оргу |
|---|---|---|---|---|---|
| Уруулар |
|
|
|
|
|
Сол канат
| Уруу | Кыпчак | Каңды | Нойгут | Найман | Ават | Кыдыршаа |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Уруулар |
|
|
|
|
|
|
Казак, кыргыз жана каракалпактардын этникалык байланыштары
Кыргыздар, казактар жана каракалпактардын тектик-уруулук түзүмдөрдүн жана алардын этно-генетикалык байланыштарын салыштыруу:
| Этноним | Казактар | Кыргыздар | Каракалпактар |
|---|---|---|---|
| Уйсун |
Улуу Жүз/Уйсын |
Ичкилик/Кесек/Сары уйсун |
- |
| Канглы | Улуу Жүз/Канглы | Ичкилик/Каңды Сол Канат/Саруу/Мачак |
Кыпшак/Қаңлы |
| Катаган | Улуу Жүз/Шанышкылы | Оң Канат/Кара Чоро/Чекир Саяк/Катаган | - |
| Жалаир | Улуу Жүз/Жалайыр | Солто/Жалайыр | Жалайыр |
| Кыпчак | Орто Жүз/Кыпшак | Ичкилик/Кыпчак | Кыпшак |
| Найман | Орто Жүз/Найман | Ичкилик/Найман | + |
| Алчын | Кичүү Жүз/Алшын | Оң Канат/Адигине/Пайгут/Алчын | + |
| Мангыт | Орто Жүз/Конырат/Мангытай/Мангыт |
Оң Канат/Баргы/Маңгыт Оң Канат/Мунгуш/Маңгыт |
Мангыт |
| Конурат | Орто Жүз/Конырат | Оң Канат/Тагай/Коңурат | Арыс Конырат |
| Кесек | Кичүү Жүз/Алимула/Каракесек | Ичкилик/Кесек | - |
| Кереит | Орто Жүз/Кереи Кичүү Жүз/Жетыру/Кереит |
Ичкилик/Дөөлөс/Керейит Моңолдор/Кыйра |
- |
| Аргын | Орто Жүз/Аргын | Оң Канат/Адигине/Пайгут/Аргын | - |
| Кытай | Орто Жүз/Конырат/Мангытай/Кытай | Сол Канат/Кытай | Кытай |
Эскертүү: «+» — бул этнонимдеги уруулардын өкүлдөрү, уруулук жана тектик этнонимди сактабастан этникалык топтун курамына кирген; «–» — бул элдердин уруулар жана тектердин этноними жок.
Жайылуу аймагы
- Бугу — Ысык-Көлдүн түштүк жээги жана Текес суусунан аймагындагы Иле өрөөнүнүн тоо этектери;
- Сарыбагыш — Кемин өрөөнү жана Ысык-Көлдүн түндүк-батыш жээги;
- Солто — Чүй өрөөнү;
- Саруу, Кытай, Кушчу — Талас жана Чаткал;
- Саяк — Соң-Көл көлү, Суусамыр жана Кетмен-Төбө;
- Моңолдор, Черик — Борбордук Тянь-Шань жана СУАР КЭР;
- Адигине — Алай өрөөнү;
- Мундуз, Басыз, Жедигер — Фергана кыркасынын батыш тоо этектери;
- Мунгуш, Багыш жана Карабагыш — Фергана өрөөнүнүн чыгышы;
- Ичкилик — Фергана өрөөнүнүн борбору жана батышы, Памир;
- Чоңбагыш, кыпчак — СУАР КЭР, Фергана өрөөнү.
